Kiltir Seselwa-Melanz e metisaz kiltirel |28 May 2005

Si nou defini ‘kiltir’ koman en fason ou manyer viv, e devlopman koman en bann transformasyon politik, ekonomik, sosyal, e byen sir kiltirel, nou pou toudswit realize ki kiltir pa zanmen statik me i touzour pe evolye.

Pa tou dimoun ki pou aksepte ki kiltir en lot pep i osi valab ki sa ki pou li menm si son sosyete i annan de milye lannen listwar  ekri. Pran, par ekzanp, sa ekriven (Thomas 1968 : 81) ki ti vizit Sesel plizyer lannen pase e ekri dan, Manners without Culture, en sapit dan son liv, Forgotten Eden:
“Visitors to Seychelles will be struck immediately by the beauty of the islands and the cheerfulness of the people. They will also be struck, sooner or later, by the absence of anything that could be called culture”.

I kontinyen an dizan:
‘There is no music, apart from the imported popular kind; old Kreol songs to old French tunes are heard sometimes, but they are being swept away by the various forms of the beat’.

I kler pou konpran ki sa viziter pa ti tro konpran sa fenomenn kot dimoun sorti dan tou kwen lemonn, (trwa kontinan nou kontan dir, Lafrik, Lerop e Lazi), ti bezwen adapte zot avek en nouvo lanvironnman pou sirviv.

Dan sa evolisyon sa bann diferan group ti bezwen devlop en lalang kominikasyon pou zot tou,  ki ti Kreol, prepar zot  manze avek sa ki otour zot ki’n donn nou ozordi sa bann bon pla Kreol byen zepise, en artizana orizinal avek materyo ki trouve zis Sesel, ek en larsitektir ki adapte byen avek nou klima.

Sa ki pli enteresan ankor, i le fe ki sa pep Kreol ti eksprim tou sa fason viv e vwar lavi a traver zot prop lekspresyon kiltirel tel  ki lanmizik, ladans, kont oubyen zistwar.
Sa viziter ti  osi ekri: 
“There is no theatre worthy of the name, there is no art, apart from that expressed in the carving of crude tortoise shell ornaments or the weaving of baskets. In a country settled originally by the French this is unusual. In Mauritius the arts flourished from early times”.

Si nou pran definisyon kiltir par enn bann pionye antropolozi angle, Sir Edward Taylor, nou kapa ganny en pli bon nosyon lo definisyon sa mo ‘kiltir’
Tylor i ekri:
“… the complex whole which includes knowledge, beliefs, art, morals, law and custom, and any other capabilities acquired by man as a member of society…” (Pearson 1974: 161-162)

Devlopman en kiltir Kreol Sesel pa’n zanmen en keksoz fasil akoz atraver listwar kolonyal Sesel menm lalwa ti entrodwi pou touf obyen detri serten lekspresyon kiltirel. I pa ti zis en laont pou koz Kreol me sa zenn ki  ti fer li lekol ti pou ganny pini ou ganny met an penitans.

Ti zis an 1982 apre ki Kreol Seselwa ti ganny rekonnet koman en lalang nasyonal e ofisyel ki i ti entrodwi dan lekol. Sa ti ankouraze par bann lorganizasyon enternasyonal parey UNESCO ki t’in realiz lenportans lalang maternel dan ledikasyon en zanfan. Ladans moutya osi ti enterdi par bann lalwa, par ekzanp, ki ti anpes alim dife ou bat tanbour aswar.

Ti  pou en lobstak osi pou sa ki ti oule prepar bann bon pla Kreol avek koko non selman akoz mazorite ti napa popriyete me akoz lalwa pa ti permet mars ek plis ki de koko dan semen.

Sa sarpantye, sa menwizye, sa artizan ti pou limite dan devlopman son bann lekspresyon artistik akoz zis en pti group ki ti pou kapab aste sa ki i  ti pou prodwi.

Parey bokou pei kolonize Sesel ti bezwen, avek kreasyon en Minister responsab pou Kiltir an 1977, ankouraz resers pou fer reviv tou sa ki son pep ti’n kree me i ti pe perdi ankontan son larsitektir, son medsin tradisyonel, son lalang, e bokou lezot koutim ou tradisyon.

Pou promouvwar  kiltir Kreol Seselwa plizyer lenstitisyon ti formen tel ki Latroup Folklorik Nasyonal, Latroup Teat Nasyonal,  Lekol Lanmizik e Lekol Ldans.

Festival Kreol ti vin dan limenm en lenstitisyon avek en  kantite aktivite organize kot lepep Kreol ti kapab reviv, omwen en fwa dan lannen, bann lekspresyon kiltirel tradisyonel.

Si  fonnman ekonomik en sosyete i annan en gran lenflians lo kiltir oubyen fason viv son pep, nenport sanzman ou levolisyon dan lekonomi pou osi annan en lefe pozitif ou negatif lo son kiltir. En pep ki anploye dan lagrikiltir tradisyonel: dan lendistri kannel oubyen kopra, pou annan son  fason fer keksoz ki pou diferan ki dan en lekonomi baze lo tourism e bann servis ou en lendistri modern lapes.

I pou ganny akse avek nouvo prodwi, ou petet napa lezot ki son paran ti servi lontan.
Son abilite pou aste keksoz, sirtou enporte, pou ogmante. Son stil konsomasyon osi pou sanze  sortan lo enn sirtou baze lo gro manze pou al lo konsomasyon plis lavyann ki son paran i manz petet en fwa la semenn si pa en lannen lontan lontan menm.

Si avan i ti for lo son bann danse ‘dan lapousyer’ otour en dife fey koko (Moutya, Sega Tranble, Sokwe, Tinge, Madilo) i al ver danse salon ki i aprann bann ler lo granmofonn pou son kanmtole (Vals, Kotis, Mazok, Kontredans…) e pli tar ekout plis sa radyo ou sa record player ki enflians son sega  (zwe avek trwa gitar ek en tanbour!) e ozordi son CD player, oubyen son DVD.

Sorti dan lafimen son lakwizin tradisyonel ek son touk  e son kabinen trou deor, i ti pou antre anndan ek son primous ou son stov avan,  e prezan avek son kouker gas oubyen elektrik, son fridge olye en bife.

I pa merit en lobstak pou en pep fouy dan son listwar e son bann tradisyon pou adapte sa ki bon, sa ki pratik e zoli parey bokou mizisyen atraver lemonn in fer avek lanmizik tradisyonel.

Lalang osi pou evolye akoz parey Angle e Franse ozordi pa war li fasil pou konpran lalang Shakespeare oubyen Moliere bann syek pase.

 Nou kapab obzerve ki preske tou pep ki konsider li devlope dan lemonn ozordi in fer li atraver son lalang nasyonal e maternel, malgre ki enn de lalang in vin enternasyonal, e kominikasyon dan sa monn globalize oubyen mondyalize i fer sa en nesesite. 

I selman atraver en kiltir orizinal Kreol  ki enkli nou manze, nou lanmizik, nou ospitalite, ki pou rann nou pli fyer koman Seselwa e atir plis viziter Sesel.

Kiltir in vin en zouti devlopman dan laplipar pei devlope ozordi.

En kontribisyon Zan-Klod-Paskal Mahoune, Younit Resers,